İslam, sadece insanın Yaradan'ıyla olan ilişkisini (Hukukullah) değil, aynı zamanda insanların birbirleriyle olan ilişkilerini de hassas bir denge üzerine kurar. İşte bu dengenin en önemli unsurlarından biri, belki de üzerinde en çok titizlik göstermemiz gereken konu: Kul Hakkı. Kul hakkı, bir insanın diğer insan veya canlılar üzerindeki hakkını ifade eder ve bu hakların ihlali, Allah katında çok büyük bir sorumluluktur.
Çoğu zaman ibadetlerimize gösterdiğimiz özeni kul hakları konusunda göstermeyebiliyoruz. Oysa unutmamalıyız ki, Allah Teâlâ Kendi hakkıyla ilgili günahları dilerse affedebilir (şirk hariç), ancak kullarının birbirleri üzerindeki haklarını, hak sahipleri affetmedikçe affetmeyeceğini bildirmiştir. Bu nedenle kul hakkı üzerine düşünmek (tefekkür etmek), hayatımızı gözden geçirmek ve bu konuda kendimizi düzeltmek, imanımızın ve kulluğumuzun ayrılmaz bir parçasıdır.
Kul Hakkı: Sadece Maddi Değil, Manevi Bir Sorumluluk
Kul hakkı denilince aklımıza ilk gelen genellikle maddi borçlar veya haksız yere alınan mallar olsa da, kapsamı çok daha geniştir. Kul hakkı, bir başkasının;
- Canına (öldürmek, yaralamak),
- Malına (hırsızlık, gasp, aldatarak satmak, borcunu ödememek, emanete ihanet etmek, faizli işlem yapmak, kamu malını zimmetine geçirmek),
- Namusuna ve Şerefine (iftira atmak, gıybet etmek, alay etmek, kötü lakap takmak, sırrını ifşa etmek),
- Vaktine (randevuya uymamak, boş yere oyalamak),
- Huzuruna (komşuya eziyet etmek, gürültü yapmak),
- Dinine ve İnancına (inancıyla alay etmek, ibadetine engel olmak),
- Bedenine ve Ruhuna (kötü söz söylemek, kalbini kırmak, psikolojik baskı uygulamak)
yönelik her türlü tecavüzü ve haksızlığı içerir. Kısacası, bir başkasına verdiğimiz her türlü zarar, çiğnediğimiz her hak, ödemediğimiz her bedel kul hakkı kapsamına girer.
Bu hakların korunması, sadece bireysel bir sorumluluk değil, aynı zamanda toplumsal huzurun, adaletin ve kardeşliğin de temelidir. Kul haklarının gözetildiği bir toplumda güven, sevgi ve barış hakim olur.
Kul Hakkının Kapsamı: Hayatımızdaki Yansımaları
Kul hakkı ihlalleri hayatımızın pek çok alanında farkında olarak veya olmayarak karşımıza çıkabilir:
- Maddi Haklar: Ödenmeyen borçlar, eksik tartıp ölçmek, işçinin ücretini geciktirmek veya eksik vermek, miras paylaşımında adaletsizlik yapmak, kamu malına zarar vermek veya haksız yere kullanmak, rüşvet alıp vermek, kumar oynamak, hırsızlık, gasp...
- Bedensel Haklar: Kasten veya hata ile birini yaralamak, dövmek, canına kıymak...
- Sözel ve Manevi Haklar:
- Gıybet: Bir kişinin arkasından hoşlanmayacağı şekilde konuşmak.
- İftira: Bir kişiye yapmadığı bir şeyi isnat etmek.
- Nemime (Laf Taşıma): İnsanların arasını bozmak için söz taşımak.
- Alay Etmek, Lakap Takmak: Kişinin onurunu kıracak şekilde onunla eğlenmek veya aşağılayıcı isimler takmak.
- Yalan Söylemek, Yalan Yere Şahitlik Etmek.
- Sırları İfşa Etmek: Birinin size güvep anlattığı özelini başkalarına yaymak.
- Hakaret Etmek, Kalp Kırmak: Kötü sözle veya davranışla birini incitmek.
- Sosyal Haklar:
- Komşu Hakkı: Komşuya eziyet etmek, rahatsızlık vermek, hakkını gözetmemek.
- Akrabalık Hakkı (Sıla-i Rahim): Akrabalık bağlarını koparmak, onlara gereken ilgi ve desteği göstermemek.
- Aile İçi Haklar: Eşlerin birbirine, anne-babanın evladına, evladın anne-babasına karşı görevlerini ihmal etmesi, adaletsiz davranması.
- Yetim Hakkı: Yetimin malına göz dikmek veya ona kötü davranmak.
- Trafik Hakkı: Trafik kurallarını ihlal ederek başkalarının canını veya malını tehlikeye atmak, hakkına girmek.
- Çevre Hakkı: Çevreyi kirleterek veya doğal kaynakları israf ederek tüm canlıların ve gelecek nesillerin hakkına girmek.
Görüldüğü gibi kul hakkı, hayatın her anını ve her ilişkisini kapsayan geniş bir sorumluluk alanıdır.
Kur'an Işığında Kul Hakkının Önemi
Kur'an-ı Kerim, kul haklarına riayet etmenin ve adaleti ayakta tutmanın önemini defalarca vurgular:
Emanetler ve Adalet
(Nisâ Suresi, 4:58)
إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَن تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَىٰ أَهْلِهَا وَإِذَا حَكَمْتُم بَيْنَ النَّاسِ أَن تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ ۚ إِنَّ اللَّهَ نِعِمَّا يَعِظُكُم بِهِ ۗ إِنَّ اللَّهَ كَانَ سَمِيعًا بَصِيرًا
"Şüphesiz Allah size emanetleri ehline (sahiplerine) teslim etmenizi ve insanlar arasında hükmettiğiniz zaman adaletle hükmetmenizi emrediyor. Allah size ne kadar güzel öğütler veriyor! Şüphesiz Allah hakkıyla işitendir, hakkıyla görendir."
Alay, Kusur Arama ve Gıybet Yasağı
(Hucurât Suresi, 49:11-12)
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا يَسْخَرْ قَوْمٌ مِّن قَوْمٍ عَسَىٰ أَن يَكُونُوا خَيْرًا مِّنْهُمْ وَلَا نِسَاءٌ مِّن نِّسَاءٍ عَسَىٰ أَن يَكُنَّ خَيْرًا مِّنْهُنَّ ۖ وَلَا تَلْمِزُوا أَنفُسَكُمْ وَلَا تَنَابَزُوا بِالْأَلْقَابِ ۖ بِئْسَ الِاسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْإِيمَانِ ۚ وَمَن لَّمْ يَتُبْ فَأُولَٰئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ ﴿١١﴾ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِّنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ ۖ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا يَغْتَب بَّعْضُكُم بَعْضًا ۚ أَيُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَن يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتًا فَكَرِهْتُمُوهُ ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ ۚ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَّحِيمٌ ﴿١٢﴾
"Ey iman edenler! Bir topluluk diğerini alaya almasın. Belki onlar kendilerinden daha iyidirler... Birbirinizi karalamayın, birbirinizi (kötü) lakaplarla çağırmayın... Ey iman edenler! Zannın çoğundan sakının. Çünkü zannın bir kısmı günahtır. Birbirinizin kusurlarını ve mahremiyetini araştırmayın. Birbirinizin gıybetini yapmayın. Herhangi biriniz ölü kardeşinin etini yemekten hoşlanır mı? İşte bundan tiksindiniz! Allah’a karşı gelmekten sakının. Şüphesiz Allah tövbeyi çok kabul edendir, çok merhametlidir."
Ölçü ve Tartıda Hile Yapanlar
(Mutaffifîn Suresi, 83:1-3)
وَيْلٌ لِّلْمُطَفِّفِينَ ﴿١﴾ الَّذِينَ إِذَا اكْتَالُوا عَلَى النَّاسِ يَسْتَوْفُونَ ﴿٢﴾ وَإِذَا كَالُوهُمْ أَو وَّزَنُوهُمْ يُخْسِرُونَ ﴿٣﴾
"Ölçüde ve tartıda hile yapanlara yazıklar olsun! Onlar insanlardan (bir şey) ölçüp aldıkları zaman, tam ölçerler. Fakat kendileri (başkalarına) ölçtükleri veya tarttıkları zaman eksik yaparlar."
Ödenmeyen Haklar ve Ahiret Hesabı
Kul hakkının en ürkütücü yanı, ahiretteki hesabının çok çetin olmasıdır. Peygamber Efendimiz (s.a.v) "müflis" (gerçek iflas eden) kişinin kim olduğunu açıklarken şöyle buyurmuştur: Kıyamet günü bir kişi namazı, orucu ve zekatıyla gelir. Ancak şuna sövmüş, buna iftira etmiş, şunun malını yemiş, bunun kanını dökmüş, şunu dövmüştür. Bunun üzerine onun iyiliklerinden (sevaplarından) hak sahiplerine dağıtılır. Eğer iyilikleri borçlarını ödemeye yetmezse, hak sahiplerinin günahlarından alınır, onun üzerine yüklenir ve sonra cehenneme atılır." (Müslim, Birr, 59).
Bu hadis, kul hakkının ahirette sevaplarla veya günahlarla ödeneceğini, kişinin tüm ibadetlerini boşa çıkarabileceğini göstermesi açısından son derece uyarıcıdır.
Kul Hakkı Nasıl Ödenir? Arınma ve Helalleşme Yolları
Eğer bir kul hakkı ihlali yaptıysak, bundan arınmanın yolu şunlardır:
- 1. Hakkı İade Etmek: Eğer alınan veya zarar verilen şey maddi bir hak ise (mal, para vb.), öncelikle o malı veya değerini sahibine geri vermek gerekir. Sahibi vefat etmişse, mirasçılarına ödenmelidir.
- 2. Helallik İstemek (Helalleşme): Eğer hak maddi değilse (gıybet, iftira, kalp kırma, alay etme vb.) veya maddi hakkı iade etmekle birlikte manevi bir incinme de varsa, hakkına girilen kişiden bizzat özür dileyip helallik istemek gerekir. Bu, nefse ağır gelse de mutlaka yapılmalıdır.
- 3. Telafi Etmek: Mümkünse verilen zararı telafi etmeye çalışmak (örneğin hakkında yanlış konuşulan kişinin gıyabında onu övmek, iftirayı düzeltmek).
- 4. Dua ve İstiğfar Etmek (Hak Sahibi İçin): Eğer hak sahibi bulunamıyorsa, vefat etmiş ve mirasçısına ulaşılamıyorsa veya helallik istemenin daha büyük bir fitneye yol açma ihtimali varsa (örneğin gıybeti yapılan kişinin bunu duyması gibi), o zaman yapılacak şey; o kişi için bol bol dua etmek, Allah'tan onun affını dilemek (istiğfar etmek), onun adına hayır hasenat yapmak (sadaka vermek ve sevabını ona bağışlamak) ve gıyabında onu hayırla anmaktır.
- 5. Allah'a Tövbe Etmek: Kul hakkını ihlal etmek aynı zamanda Allah'ın "adaletli olun", "hakkı gözetin" emrine karşı gelmek olduğu için, hak sahibiyle helalleştikten veya onun için gerekenleri yaptıktan sonra, ayrıca Allah Teâlâ'ya da samimiyetle tövbe etmek gerekir.
Kul hakkı, üzerine titrememiz gereken hassas bir konudur. Bu dünyada helalleşmek ve hakları ödemek, ahiretteki çetin hesaptan çok daha kolaydır. Tefekkür ederek hayatımızı gözden geçirmeli, farkında olduğumuz veya olmadığımız kul haklarından arınmak için gayret göstermeli ve bundan sonra daha dikkatli olmaya azmetmeliyiz. Rabbim bizleri kul haklarına riayet eden ve bu büyük sorumluluğun bilincinde olan kullarından eylesin.
Sevgi ve dua ile kalın. Allah'a emanet olun.
